ترکیبات شیر مادر چیست؟

در مقالات پزشکی سال گذشته اشاره کرديم که شير مادر بهترين غذا براي تغذيه شيرخوار است، به دلیل ترکیبات شیر مادر توصيه مطلوبِ تغذيه انحصاري با شير مادر طي شش ماه اول زندگي هست و سپس نتايج آن را بر سلامت شيرخوار و مادر برشمرديم. در اين شماره به ترکيبات شير مادر می‌پردازیم.

شیر مادر از چیست؟

شير مادر در پنج روز اول به‌صورت آغوز ( کلستروم ) است که حجم آن کم ولي سرشار از پادتن‌ها هست. بنابراين نقش آغوز تنها تغذیه‌ای نيست و  بيشتر ايمني-تغذیه‌ای هست. ازآنجا که طي اين مدت نوزاد از ذخاير بدن خود استفاده می‌کند، کاهش 7% از وزن در پنج روز اول کاملاً طبيعي است ( اين کاهش وزن به‌سرعت جبران می‌شود، به‌طوری‌که وزن روز دهم با وزن هنگام تولد برابر می‌گردد و سپس منحني رشد وزني ادامه می‌یابد ).

شير بينابيني از روز پنجم تا آخر هفته دوم ترشح می‌شود که هرچند هنوز ترکيب آن به آغوز شباهت دارد، ولي يک دوره صعودي افزايش حجم شير است تا نيازهاي غذايي رشد سريع شيرخوار را تأمین کند و مطابق با این نیازها ترکیبات شیر مادر تنظیم می‌شود. بعدازاین دوره، شير رسيده ترشح می‌شود.

ترکيب شير خشک که منبع آن شير گاو يا منبع گياهي ( Soy )است، در محدوده خاصي استاندارد گرديده است، تا اجزاي غذايي( ولي نه ایمنی‌بخش و زيست فعال آن ) به ترکیبات شير مادر نزديک شوند. برخلاف شير خشک، درصد ترکيبات شير مادر در مادران مختلف، در طول مدت شيردهي، در هر وعده شيردهي طي روز، در آغاز و پايان هر نوبت شيردهي و در شير مادران نوزادان رسيده و نارس، متفاوت است. اين تغييرات ترکیب شیر مادر با نيازهاي رشد و مراحل هضم شيرخواران دقیقاً منطبق است.

درصد ترکیبات شیر مادر از دو منبع رژيم‌غذايي مادر و ذخاير بدن او، تأمین می‌شوند. بنابراين کمبود غذايي در مادر( البته به قيمت کاستن از ذخاير بدن مادر و به نفع شيرخوار)، تأثیر ناچيزي بر ترکيب شير مادر می‌گذارد.

ترکیبات شیر مادر

همانند هر ماده غذایی دیگری شیر مادر نیز از یک سری مواد مختلف تشکیل‌شده است که همه این‌ها در کنار هم شیر مادر را می‌سازند. مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده ترکیب شیر مادر عبارت‌اند  از:

• درشت  مغذی‌ها
  • آب
  • کربوهیدرات
  • لیپید
  • پروتئین
• ترکیبات زیست فعال
  • ایمونوگلوبین‌ها
  • هورمون‌ها
  • آنزیم‌ها
• ریزمغذی
  • ویتامین‌ها
  • مواد معدنی

در ادامه به بررسی هر یک از موارد ترکیبات شیر مادر می‌پردازیم و می‌بینیم که دقیقاً شیر مادر از چیست.

درشت  مغذی‌ها در ترکیب شیر مادر

شیر مادر عمدتاً از آب، کربوهیدرات‌ها، لیپیدها و پروتئین‌ها تشکیل‌شده است. هر یک از این مواد مغذی در رشد و تکامل نوزاد نقش دارند.

آب

ترکیب شیر مادر از حدود 90 درصد آب تشکیل‌شده است. بدن انسان برای عملکرد به آب بستگی دارد. آب هیدراتاسیون را حفظ می‌کند، به تنظیم دمای بدن کمک می‌کند، مفاصل را روان می‌کند و از اندام‌ها محافظت می‌کند. خوشبختانه، شیر مادر به‌تنهایی تمام آب موردنیاز نوزادان را برای بقا فراهم می‌کند.

کربوهیدرات‌ها

کربوهیدرات‌ها منبع انرژی ترجیحی برای مغز هستند. کربوهیدرات اصلی در ترکیب شیر مادر، قند شیر است که به نام لاکتوز شناخته می‌شود. شیر انسان حاوی لاکتوز بیشتری نسبت به شیر گاو است. سایر کربوهیدرات‌های موجود در شیر مادر (مانند الیگوساکاریدها) باعث تقویت باکتری‌های سالم در روده کودک می‌شود. این باکتری‌ها از روده کودک محافظت می‌کنند و می‌توانند به مبارزه با بیماری‌هایی مانند اسهال نوزاد کمک کنند.

چربی‌ها

لیپیدها تنها حدود 4 درصد از شیر مادر را تشکیل می‌دهند، اما بیش از نیمی از کالری دریافتی کودک از شیر مادر را تأمین می‌کنند. لیپیدها منبع اصلی انرژی، کلسترول و اسیدهای چرب ضروری مانند DHA هستند. این مواد مغذی برای رشد مغز، سیستم عصبی و بینایی کودک ضروری هستند. همه مادران شیرده باید از مکمل DHA استفاده کنند.  محتوای پرکالری لیپیدهای موجود در ترکیب شیر مادر نیز مسئول افزایش وزن سالم کودک است. درصد ترکیبات شیر مادر باید به‌طور طبیعی حاوی تمام چربی‌هایی باشد که کودک شما برای رشد در 6 ماه اول زندگی نیاز دارد.

پروتئين

پروتئین موجود در شير مادرانِ نوزادان نارس( بسته به‌شدت نارس بودن ) تا سه برابر بيشتر از شير مادران نوزادان رسيده است و در آغوز هم بسيار بيشتر از شير رسيده وجود دارد. اين غلظت بالاي پروتئين که براي رشد سريع در نوزادان نارس و اوايل تولد اهميت دارد، بعدازاین مرحله کاهش می‌یابد تا بار اضافي به کلیه‌های نوزاد تحميل نشود.

لاکتوفرین نوعی پروتئین در شیر مادر است که آهن را در بدن کودک حرکت می‌دهد. همچنین به محافظت از روده نوزاد در برابر عفونت‌ها کمک می‌کند.

پروتئین اصلی شیر مادر پروتئین وی (whey) است. پروتئین وی مایع است و هضم آن بسیار آسان است. وی همچنین حاوی آنتی‌بادی، لاکتوفرین و لیزوزیم است که به کودک، کمک می‌کند تا با عفونت‌ها و بیماری‌ها مبارزه کند. دیگر پروتئین اصلیِ شیر مادر‌ که کافئین نام دارد، مولکول‌های پروتئینی بزرگ‌تر و پیچیده‌تر هستند که هضم آن‌ها سخت‌تر است.

مقدار پروتئین شیر مادر

آغوز سرشار از مواد مغذی ازجمله پروتئین آسان هضم است. با تغییر ترکیب شیر مادر و تغییر آغوز به شیر انتقالی و درنهایت شیر بالغ، مقدار پروتئین شیر مادر کاهش می‌یابد.

مقدار پروتئین شیر مادر در طول زمان

• روزهای اولیه: 1.4-1.6 گرم در 100 میلی‌لیتر
• بعد از 3-4 ماه: 0.8-1.0 گرم در میلی‌لیتر
• بعد از 6 ماه: 0.7-0.8 گرم در میلی‌لیتر

ترکیبات زیست فعال شیر مادر

چندین عنصر در ترکیبات شیر مادر وجود دارد که در شیر خشک یافت نمی‌شود. این مواد منحصربه‌فرد از مادر به کودک منتقل می‌شود.

ایمونوگلوبین ها (پادتن‌ها) در ترکیب شیر مادر

ایمونوگلوبولین ها مواد پروتئینی و جزئی از سیستم ایمنی هستند که به مبارزه با عوامل بیگانه می‌پردازند. در سال ابتدایی زندگی هنوز دستگاه ایمنی نوزاد کامل نیست و خودش نمی‌تواند این پادتن‌ها را بسازد. یکی از مواد منحصربه‌فرد در ترکیب شیر مادر همین ایمونوگلوبین ها هستند که به‌مثابه یک واکسن برای کودک به شمار می‌روند.

هورمون‌های ترکیب شیر مادر

هورمون‌های دخیل در تولید شیر عبارت‌اند از پرولاکتین، هورمون‌های تیروئید و فاکتورهای رشد. دانشمندان هنوز در حال تحقیق هستند که کدام هورمون‌ها به شیر مادر (مانند لپتین) منتقل می‌شوند تا در مورد چگونگی تأثیر آن‌ها بر سلامت کودک بیشتر بیاموزند.

آنزیم‌ها

چندین آنزیم کلیدی در شیر مادر یافت می‌شود. برخی از آن‌ها با تجزیه چربی‌ها یا پروتئین‌ها به هضم کمک می‌کنند، درحالی‌که برخی دیگر از سیستم ایمنی حمایت می‌کنند. بسیاری از آنزیم‌های موجود در شیر مادر دارای عملکرد ناشناخته‌ای هستند

ریزمغذی‌های ترکیب شیر مادر

شیر مادر حاوی ویتامین‌ها و مواد معدنی موردنیاز برای حمایت از نوزادان است. مهم‌ترین این ریزمغذی‌ها ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند.

ویتامین‌ها و مواد معدنی ترکیب شیر مادر

ویتامین‌ها از سلامت استخوان‌ها، چشم‌ها و پوست حمایت می‌کنند. آن‌ها برای جلوگیری از بیماری‌های سوءتغذیه مانند اسکوروی و راشیتیسم ضروری هستند. شیر مادر به‌طورمعمول حاوی تمام ویتامین‌های موردنیاز برای حمایت از سلامت کودک  در حین رشد است. بااین‌حال، اگر از محدودیت‌های غذایی خاصی پیروی کنید، مقدار ویتامین D، فولات یا ویتامین B6 در بدن شما ممکن است کمتر باشد.

مقدار برخي ویتامین‌ها با رژيم غذايي و ذخاير بدن مادر ارتباط دارد. لذا براي مادراني که تغذيه مطلوب ندارند، مصرف مولتی‌ویتامین توصيه می‌شود. به علت کم بودن مقدار ويتامين D در شیر مادر، به‌خصوص در مناطقي که از آفتاب کافي بی‌بهره‌اند، مصرف ويتامين D براي همه نوزاداني که از شير مادر تغذيه می‌کنند، تجويز می‌گردد. صرف‌نظر از رژيم غذايي، مقدار ويتامين K هم در شیر مادر کم است، لذا جهت پيشگيري از احتمال خونريزي در نوزاد، تزريق يک دوز ويتامين K براي همه نوزادان در بدو تولد انجام می‌شود.

مانند ویتامین‌ها، ترکیب شیر مادر نیز سرشار از مواد معدنی است که بدن کودک برای رشد سالم و قوی به آن نیاز دارد. مواد معدنی اصلی موجود در شیر مادر عبارت‌اند از آهن، روی، کلسیم، سدیم، کلرید، منیزیم و سلنیوم. مواد معدنی برای ساختن استخوان‌های قوی، تولید گلبول‌های قرمز خون و ارتقای عملکرد مناسب عضلات و اعصاب استفاده می‌شوند.

سوالات متداول درباره ترکیبات شیر مادر

منبع

https://www.verywellfamily.com